"W nowe futro chętnie wskoczę" "Występowanie pcheł na ptakach i ssakach w Polsce" Radosław Dybała, Marian Blaski Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Zoologii ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice e-mail: radek.dybala@gmail.com, marian.blaski@us.edu.pl "W klatce czasu" Cerathophyllus gallinae podczas skoku (Kwiecień 2011) Korekcja: wykadrowanie, maska wyostrzająca "Na skraju puszczy" Obserwacja Cerathophyllus gallinae na żywicielu (Maj 2011) Korekta: maska wyostrzająca

Opis popularnonaukowy projektu

"Każdy ma swojego mola, co go gryzie". Nieczęsto da się ludowe porzekadło traktować inaczej, jak tylko metaforycznie. W przypadku pokrytych sierścią lub piórami ssaków i ptaków powyższe przysłowie w brzmieniu: "każdy ma swoją pchłę, która go gryzie" można i należy traktować całkowicie dosłownie. Owłosione lub opierzone gatunki nabywają swoje pchły w różny sposób, choć za każdym razem odbywa się to zupełnie mimowolnie. Skutecznym sposobem przyjmowania pcheł jest upolowanie i zjedzenie ich dotychczasowego właściciela. Drobne drapieżniki często polując na gryzonie zapuszczają się w głąb ich nor i po opróżnieniu ich z mieszkańców przejmują je jako własne lokum wraz z całym dobrodziejstwem inwentarza. Jest to nadzwyczaj drobny inwentarz, wielkości łebka od szpilki, niedostrzegalny dla nowego, futerkowego, właściciela nory. Inwentarz ów siedzi przyczajony w zakamarkach jamek i tuneli, we wszelkich stadiach rozwojowych, wliczając w to także jaja i poczwarki. Stadia niezdolne do samodzielnego poruszania się zagarniane są puszystym futrem nowego żywiciela. Jeśli nie zostaną wyczesane lub wyiskane, dożyją stadium owada doskonałego, zdolnego do wydania na świat kolejnych oddziałów pasożytów.
Zgodnie bowiem z pchlą prawdą przytoczone porzekadło powinno brzmieć tak: "Każdy ma swoje zwierzę, które gryzie i futro, w którym siedzi". Z pasożytniczej relacji, która łączy owady z ptakami i ssakami, wyłącznie pchły czerpią korzyść niezbędną do przeżycia. Zyskują pokarm, schronienie i komfortowe warunki termiczne dla swych procesów życiowych. Aby zyskać ewolucyjną doskonałość w zasiedlaniu nowych futer, doczekały się niespotykanej, przysłowiowej już, skoczności, pod względem której nie mogą się równać z żądnym innym skaczącym zwierzęciem. Dzięki nadzwyczajnie silnym odnóżom i specjalnym zapadkom kumulującym energię w ich mięśniach, gdy padnie w ostępach leśnych żywiciel pchły może ona, i inne jej współlokatorki, przenieść się na czyhającego nań padlinożercę w młodym i zdrowym jeszcze futrze. Taka okazja nieprędko może się powtórzyć. Podobnie, jak gratka, gdy do rozgrzebanego gniazda wsunie się paszcza drapieżnika, dybiącego na łup. W gnieździe tymczasem, dybią na żywiciela kolejne zastępy pcheł. Tak w podskokach toczy się odwieczna pchla walka o życiodajne futro.

Streszczenie naukowe

Celem pracy jest przedstawianie pcheł na terenie Polski oraz określenie ich żywicieli (gospodarzy) którymi są ptaki i ssaki. Pracę wykonano na podstawie zgromadzonych materiałów źródłowych w postaci artykułów oraz publikacji naukowych. Czynnikiem regulującym proporcje ilościowe pomiędzy poszczególnymi gatunkami Siphonaptera w danym regionie są ich wymagania siedliskowe. To też owady mniej "wybredne", mające większy zakres tolerancji temperatury oraz wilgoci powietrza z łatwością wypierają gatunki "słabsze". W rozprzestrzenianiu pcheł ogromne znaczenie mają kontakty pokarmowe ich gospodarzy, ponieważ ofiarami drapieżników są najczęściej osobniki stare, chore, będące zasobne w pasożyty zewnętrzne. Sposób łowienia również wpływa na stopień zarażania się pasożytami. Drobne drapieżniki jak łasica łatwo dostają się do nor gryzoni i tam je łowią. Z kolei duże gatunki rozkopują nory swoich ofiar i wygrzebują gniazda zawierające zawsze dużo pasożytów. Istotne znaczenie epidemiologiczne mają kontakty norowo-gniazdowe. Nory i gniazda są głównym źródłem nabywania pasożytów przez ich gospodarzy, ponieważ tam mogą odbywać cały swój cykl rozwojowy. Małe drapieżniki mają zwyczaj do przywłaszczania sobie nor swoich ofiar, w których na ogół znajduje się już bogata, specyficzna dla pierwotnych właścicieli nor, fauna pasożytów zewnętrznych, a także ich jaja, larwy oraz poczwarki. Nory oraz gniazda drobnych drapieżników są okresowo zmieniane, to też ich znaczenie w podtrzymywaniu ognisk infekcji jest niewielkie. Inaczej jest w przypadku większych drapieżników jak borsuk, którego nory są wieloletnie a w obszarze górzystym mogą trwać nawet setki lat.

Komitet Organizacyjny

Sponsorzy

Patronat honorowy

Leszek Jodliński
Dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach

Zygmunt Łukaszczyk
Wojewoda Śląski

Jan Malicki
Biblioteka Śląska

Piotr Uszok
Prezydent Katowic

Adam Matusiewicz
Marszałek Województwa Śląskiego

Patronat medialny