"Nie tylko pisanki - Wielkanoc w Macedonii" "Wielkanoc na Poreču (Republika Macedonii) - synkretyczne formy obrzędowości i wierzeń na Bałkanach" Mirella Makurat Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ (od października 2011 r. - doktorantka) UAM w Poznaniu (w trakcie prowadzenia autorskich badań terenowych w Macedonii) e-mail: mirella.makurat@yahoo.com Wielkanoc w Starej Cerkwi Makedonski Brod 2011

Opis popularnonaukowy projektu

Wielkanocny stół bez koszyczka z pisankami, choćby uginał się od świątecznych potraw, wydaje się zupełnie nieprzygotowany do uroczystości. Motyw pisanek pojawia się w tym czasie wszędzie: na świątecznych kartkach, serwetkach i obrusach, w sklepowych witrynach i reklamach telewizyjnych. Trudno się dziwić jajko, jako uniwersalny symbol życia, pojawiającego się po długim okresie uśpienia, doskonale oddaje ideę zmartwychwstania. Choć jego wymowa wywodzi się z pogańskich wierzeń, to na całym świecie płynnie wkomponowane zostało w chrześcijańską obrzędowość. Także wyznawcy prawosławia w okresie Wielkanocy zdobią pisankami swoje domostwa, a nawet groby bliskich zmarłych. Podobnie jak katolicy, prawosławni też święcą potrawy i dzielą się nimi z bliskimi przy wspólnym stole, czy czczą Boży Grób w czasie Triduum Paschalnego. Szczegóły świątecznych ceremoniałów często jednak się różnią nawet pomiędzy rodzinami sąsiadującymi zaledwie przez ścianę.
Wśród jednakowych w wielu kulturach symboli i zwyczajów, przeplatają się bowiem również zwyczaje i tradycje lokalne, charakterystyczne dla określonego obszaru, niespotykane nigdzie indziej, choć odnoszące się do powszechnie celebrowanego wydarzenia religijnego. Tak jest na przykład na Bałkanach, gdzie rozdziały historii przez całe wieki pisane były przez najazdy jednych narodów przez inne a w ich wyniku wędrówki całych ludzkich społeczności, uciekających, wypędzanych lub powracających po latach tułaczki do swoich domostw. Mieszanina kultur, wyznań i dziejów ludzkich wspólnot nie mogła pozostać bez wpływu na tradycje, zwłaszcza te najważniejsze, świąteczne. Często na wielkanocne obrzędy składają się elementy na pozór wykluczające się zupełnie, mogące w skrajnych przypadkach prowadzić do waśni na tle religijnym. Tymczasem w jednym z niewielkich macedońskich miasteczek kopuły cerkwi, wśród płomyków długich cienkich świec ofiarnych, skrywają unikalne rytuały swoich wiernych, splecione z wierzeń przedchrześcijańskich i religii islamu oraz prawosławia.
W dzisiejszym globalnym świecie nietrudno o zapożyczenia zarówno świąt, jak i ich obchodów. Jednak zwyczaje wynikające z wielowiekowego sąsiedztwa muzułmańskich Turków i prawosławnych Słowian, jak w macedońskim Poreču, to coś znacznie ważniejszego niż tylko wzajemne zapożyczenia. To odwieczna Tradycja, dla której pisanka może być tylko barwnym dodatkiem.

Streszczenie naukowe

Głównym celem projektu "Wielkanoc na Poreču (Republika Macedonii) - synkretyczne formy obrzędowości i wierzeń na Bałkanach" było przeprowadzenie badań nad obrzędowością wielkanocną, będącą częścią cyklu rocznego, w miasteczku Makedonski Brod w regionie Poreče. Badania przeprowadzono w roku 2010 i 2011. Skupiono się na badaniu form synkretycznych w religijności mieszkańców Poreča - substratu przedchrześcijańskiego, elementów prawosławnych jak i wpływów islamu. Były to pierwsze tego typu badania przeprowadzone w tym miasteczku przez polskiego etnologa i jedne z nielicznych w ogóle. Autorka projektu chciała z jednej strony sprawdzić proces zmian, jakie zaszły na polu społeczno-kulturowym tego obszaru w ciągu ostatnich 80 lat. Celem projektu było także porównanie wyników badań własnych z osiągnięciami polskiego antropologa Józefa Obrębskiego, który w latach 1932-33 stacjonował w jednej z poreckich wsi (Volcze) i prowadził badania z zakresu antropologii społecznej i kulturowej. Podczas przeprowadzania badań posłużono się metodami etnograficznymi i antropologicznymi, w tym przede wszystkim obserwacją uczestniczącą i wywiadami. Zastosowanie tych metod było poprzedzone kwerendami bibliotecznymi zarówno w Polsce, jak i w Macedonii. W wyniku zrealizowanego projektu uzyskano informacje na temat życia codziennego i religijnego małej społeczności środkowo-zachodniej Macedonii na początku XXI w. Mieszkańcy miasteczka Makedonski Brod są prawosławnymi, jednak w ich wierzeniach dobrze pozostał zachowany element przedchrześcijański, zaobserwowano również wpływy religii muzułmańskiej, co wynika z kilkuwiekowej obecności Turków Osmańskich na tych terenach. Zgromadzone dane audiowizualne pozwoliły autorce na stworzenie filmu etnograficznego "Vtor den Veligden", natomiast pozostałe dane są w trakcie opracowywania i będą wykorzystane w powstającej publikacji naukowej.

Komitet Organizacyjny

Sponsorzy

Patronat honorowy

Leszek Jodliński
Dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach

Zygmunt Łukaszczyk
Wojewoda Śląski

Jan Malicki
Biblioteka Śląska

Piotr Uszok
Prezydent Katowic

Adam Matusiewicz
Marszałek Województwa Śląskiego

Patronat medialny