"Krystaliczna przeszłość skalnego Śląska" "Magmatyzm w Basenie Śląskim- czy wszystko jest wyjaśnione?" KRZYSZTOF SZOPA, ROMAN WŁODYKA Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk o Ziemi, Katera Geochemii, Mineralogii i Petrografii, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec e-mail: krzysztof.szopa@us.edu.pl Morfologia kryształów apatytu. Zdjęcie BSE. Wydłużenie kryształów dochodzi do 0,2 mm Pokrój kryształu tytanitu. Zdjęcie BSE. Wielkość kryształu to 0,12 mm

Opis popularnonaukowy projektu

Wystarczy rozpostrzeć mapę aby zobaczyć, jak wielkie jest bogactwo powierzchni Ziemi. Wysokie lub niższe wzniesienia o łagodnych lub stromych stokach, głębokie lub płytkie doliny, rozpadliny, przepaście lub wąwozy. Wzór form i kształtów zaznaczony na mapie skalą barw nie powtarza się na żadnym z kontynentów tak, że wiele z nich potrafimy rozpoznać i bezbłędnie wskazać w odpowiednim miejscu mapy. Poza atlasem, w realnym krajobrazie, oprócz kształtów i wysokości dostrzegamy także barwy skał, rysujące się w nich warstwy, zauważamy ich kruchość lub twardość, połysk lub jego brak. Zupełnie nas nie dziwi, że tę ogromną różnorodność trzeba było uporządkować, usystematyzować i ponazywać, nazwami własnymi, jak Pogórze Cieszyńskie, jak i ogólnymi, jak... cieszynit.
Dostrzegalna na powierzchni Ziemi georóżnorodność jest przejawem bogactwa i różnorodności geologicznej ukrytej pod jej wierzchnią warstwą. Mapy geologiczne wytyczone dla różnych obszarów świata często charakteryzują się jeszcze większym zróżnicowaniem barw niż mapy ukształtowania terenu a jednocześnie są tak samo jak one unikalne i często niepowtarzalne w innych rejonach świata. Charakterystyczny dla danego obszaru jest skład mineralny i wiek skał. To one nadają mu charakter, widoczny na powierzchni, i one też determinują tworzącą się tam szatę roślinną. Podobnie, jak nowo odkryte gatunki roślin i zwierząt otrzymują nazwy nadane im przez odkrywców, tak i nowo opisywane skały dostają swoje nazwy. W ten sposób w literaturze geologicznej pojawił się cieszynit, nazwa skał budujących skorupę ziemską w okolicach Cieszyna. I choć skały te występują także w innych miejscach na świecie, to w nazwie mają miejsce ich pierwszego opisania ponad 150 lat temu. Dziś toczą się badania, których celem jest szczegółowe opisanie składu mineralnego, wieku, warunków, w jakich powstawały oraz czynników i procesów, które powodowały ich późniejsze przekształcenie do dzisiejszej postaci. Dzięki nowoczesnym narzędziom, którymi dysponują geolodzy, wiemy o cieszynicie znacznie więcej, niż 150 lat temu. Czy 1,5 wieku badań wystarczyło aby ujawnić już wszystkie tajemnice skał liczących sobie może nawet 145 milionów lat?

Streszczenie naukowe

Zespół badawczy: dr KRZYSZTOF SZOPA i dr hab. ROMAN WŁODYKA (afiliacja jak wyżej). Sama nazwa cieszynitu wywodzi się od miasta Cieszyna, w okolicach którego skała ta została po raz pierwszy opisana za sprawą LUDWIKA HOHENEGGER'A - geologa i inżyniera górniczo-hutniczego, który ponadto był autorem pierwszej szczegółowej mapy geologicznej Księstwa Cieszyńskiego wydanej w 1861 roku. Początkowo "cieszynitami" nazwano wszystkie skały magmowe występujące we fliszu karpackim na Śląsku Cieszyńskim i Morawach. Obecnie wiemy, że pod tą nazwą występują skały o ewolucji charakterystycznej dla alkalicznych kompleksów magmowych. Skały te ujawniają szerokie spektrum składu chemicznego i mineralogicznego. Mając na uwadze powyższe, można zatem wyróżnić tutaj m.in. pikryty, doleryty, bazalty (lawy poduszkowe), diabazy, syenity, lamprofiry. Wspomniane skały w przeważającej części są moc-no zwietrzałe, często pozostawiając tylko relikty minerałów pierwotnych i występują w osadach wczesnej kredy. Radiometryczne datowanie minerałów, w tym ostatnie-precyzyjne apatytu po-zwoliło na wskazanie interwału związanego z tworzeniem się tych skał na 128-120 milionów lat . Zebrane próbki oraz wstępne dane geochemiczne będące w posiadaniu autora projektu, suge-rują, że badane skały (minerały) ujawniają jeszcze jeden interwał wiekowy ok. 140-145 milionów lat. Ponadto, w jednym przypadku znaleziono kryształy cyrkonu, który praktycznie nie występu-je w tego typu skałach. Datując go, byłby to pierwszy tego typu przypadek na świecie. Ponadto, niniejszy projekt ma za zadanie opisanie i scharakteryzowanie procesów wtórnych, które nało-żyły się na utworzone skały cieszynitowe. Pozwoli to na wyjaśnienie jak zachowywały się różne pierwiastki (m.in. REE) w procesach hydrotermalnych, które doprowadziły do różnych zmian w zależności od ich intensywności i składu chemicznego/mineralnego skały. Niniejszy projekt może wzbogacić wiedzę dla wulkanitów kredowych Basenu Śląskiego, ale również dla prymi-tywnych, alkalicznych skał wulkanicznych Pienińskiego Pasa Skałkowego oraz Fatricum i Tar-tricum w Karpatach Centralnych. Rezultaty badań powinny być przydatne także dla interpretacji genezy innych skał alkalicznych (mezozoicznych) w Europie. Warto podkreślić, że do badań zostały użyte różnie narzędzia, które w zależności od wielkości obiektu (skali) i typu analizy dawały różne wyniki. Wyniki te, poza danymi liczbowymi (wiek, skład pierwiastkowy czy mine-ralny) pozwoliły na otrzymanie wielu zdjęć. Zdjęcia te różnią się techniką wykonania, ale też samymi obrazami, które jeden, badany obiekt ukazują w wielu "ujęciach". Często takie zdjęcia charakteryzują też się estetyką, poprzez pokazanie pięknej kolorystyki, czy mnogiej i wręcz niecodziennej morfologii.

Komitet Organizacyjny

Współpraca

Sponsorzy

Patronat medialny