"Świadkowie przekraczania granic" "Delimitacje polsko-litewskie w latach 1492-1565/1566. Preliminaria, organizacja pracy i techniki procedowania komisji granicznych" DOMINIK SZULC Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa e-mail: rocznik.ltg@interia.pl Krzyż, nawet o nietypowym kształcie, zawsze sakralizował, zabezpieczał przed naruszeniem miejsca i obiekty, takie jak punkty i znaki graniczne; głaz ze wsi Branica Suchowolska, 21 listopad 2015 r.

Opis popularnonaukowy projektu

Zakazany owoc zawsze smakuje najsłodziej. Do największych pokus należy przekraczanie granic, zwłaszcza tych, których przekraczać nie wolno. Nie dotyczy to tylko wstępowania w obszary tabu, czy sięgania, gdzie wzrok nie sięga. Od początku istnienia gatunku przekorna ludzka natura pchała zawadiaków i awanturników do wkraczania na terytoria zajęte i strzeżone przez inne wojownicze natury. Wraz z rozwojem ludzkich społeczności konieczność wytyczania obszarów, na które nie miał wstępu nikt nieproszony, stawała się coraz bardziej istotna. Od czasów starożytnych barwne plamy oznaczające terytoria państw zmieniały się jak w kalejdoskopie. W ślad za zwycięskimi przemarszami wodzów i ich wojsk, zwiększały się zasięgi ich państw, a malały obszary ziem należących do zwyciężonych. W wyniku paktów i przymierzy przez stulecia wytyczano wciąż nowe, nieprzekraczalne granice. Przerywana linia na mapie wydaje się jednoznaczna. Jednak to przekroczenie tej mniej wyraźnej, bo ginącej w krajobrazie, może wywołać deszcz strzał z łuków jej obrońców. Podobnie, jak opisy w opieczętowanych umowach, ważne jest oznaczenie przebiegu granic w terenie. Gdy dwóch terytoriów nie dzieli rzeka lub łańcuch górski, narasta konieczność oddzielenia ich w inny jednoznaczny sposób. Może nim być, i było w istocie, umieszczanie głazów granicznych na styku ziem.
Do dzisiejszego dnia głazów takich pozostało niewiele. W miejscach, gdzie można je jeszcze spotkać, dawno już nie przebiega żadna międzypaństwowa granica, zmieciona przez wiatry historii. Trudno więc im dziś przypisać tak istotna niegdyś funkcję. Jedynie badania napisów i symboli w powiązaniu z przedwiecznymi mapami pozwalają się domyślić ich pierwotnej roli. Bardzo wiele z nich zginęło bez śladu, gdy przemieściły się strefy wpływów dawnych sąsiadów. Gdy po wielu dziesięcioleciach nikt już nie domyślał się ich dziejowej roli, stały się materiałem konstrukcyjnym w budowie dróg czy fundamentów. Tym cenniejsze i warte opisania i zachowania są te, które były i są do dzisiaj obserwatorami ludzkiej natury, dążącej do przekraczania granic.

Streszczenie naukowe

Celem projektu jest rekonstrukcja procesu wyznaczania (delimitacji) granicy państwowej w przeszłości na przykładzie granicy polsko-litewskiej w XV-XVI w. Proces ten gruntownie orga-nizowano, w tym ustalano technikę wytyczania granicy i jej oznaczenia. W XVIII w. kilkukrotnie wspominano "dawne" kamienne znaki graniczne między ziemiami lubelską (Królestwo Polskie) a brzeską (Wielkie Księstwo Litewskie). Chodziło tu o napisy i rysunki ryte w głazach polodow-cowych, których większość zniszczono ponad 100 lat temu wykorzystując do brukowania dróg. Tym większa wartość tych zachowanych. Głazy te wykorzystywano poprzednio jako znaki graniczne w związku z ich wytrzymałością na zniszczenie. Z łatwości ą bowiem niszczono inne znaki jak drzewa z rytymi symbolami oraz kopce. Tego typu przejawy kultury materialnej są dziś rzadko spotykane, a te będące przedmiotem moich badań, są jedynymi które można powiązać z polsko-litewskimi sporami granicznymi. Interesujące wydają się nie tylko tło powstania i wyko-rzystania tych znaków, ale także ich cechy fizyko-mechaniczne, decydujące o możliwości ich wykorzystania na potrzeby ludzi. Jednym ze szczegółowych celów projektu jest zatem udoku-mentowanie (sfotografowanie i opisanie) zachowanych głazów granicznych. Dotychczas gła-zów takich odnalazłem cztery. Kierowałem się przekazem źródeł pisanych oraz informacjami miejscowej ludności, które weryfikowałem podczas wypraw terenowych. Zarejestrowanie i opisanie głazów daje możliwość uzyskania nowej wiedzy nie tylko o dziejach nie istniejących granic, ale także zainicjowania mapy polskich głazów polodowcowych, którą jak dotąd nie dysponujemy. W wyniku podjętej przeze mnie współpracy ze służbą konserwatorską ustalili-śmy, że dokonana analiza historyczna głazów daje powody dla objęcia ich ochroną prawną. Kulturowe, a nie tylko geologiczne znaczenie tych głazów było także wielkim zaskoczeniem dla miejscowej ludności.

Komitet Organizacyjny

Współpraca

Sponsorzy

Patronat medialny