SABINA CIEŚLA-NOBIS1 (autorka zdjęć)
IZABELLA FRANIEL2 (kierownik projektu)
1 Śląski Ogród Zoologiczny,
Różana 2, 41-501 Chorzów
e-mail: sabinaciesla@akk.net.pl
2 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,
Katedra Ekologii;
Bankowa 9, 40-007 Katowice
Opis popularnonaukowy projektu
"Mniam, ta zupa jest wspaniała" - stwierdził lis delektując się potrawą. "Co o niej sądzisz, przyjacielu?" "Cóż", rzekł bocian, "Talerz jest zbyt płaski, abym mógł spróbować cokolwiek".
Ezopowski morał: "nie czyń drugiemu co tobie niemiłe" rozszerzył Darwin, 25 wieków później, o jeszcze jedną myśl, wyrażoną najprościej w słowach: "Przetrwają najlepiej przystosowani". Oba te morały
łączy pewien element ptasiej morfologii: dziób. Ezop udowodnił, iż bocian naje się, lisowi na złość, wsuwając długi, wąski dziób do dzbana o szerokim dnie i wąskiej szyjce, Darwin z kolei naprowadził myśl wczesnych ewolucjonistów na stwierdzenie, iż to sposób odżywiania się zdeterminował kształtowanie się budowy i działania dzioba wśród ptaszków zamieszkujących wyspy Galapagos, które
przeszły do historii ewolucji jako zięby Darwina. Jak ważne jest użycie odpowiedniego narzędzia do konkretnego celu wie każdy, kto choć raz w życiu próbował wbić gwóźdź. Trudno szerokim, płaskim
dziobem rozszarpać padlinę, jeszcze trudniej zakrzywionym haczykowato odcedzić porcję wodorostów, szerokim i krótkim wyssać nektar a cienkim i zakrzywionym - wydłubać spod kory drewnożerne larwy. Przykłady przystosowań można by mnożyć tak długo, aż przekartkowało by się cały atlas ptaków. Niezbyt nawet wprawne oko przypisze prawidłowo dziób do reszty ptaka, gdyby zagadkę sformułowano w postaci pytania: "Czyj to dziób". Ale przecież to, co służy ptakom do pobierania pokarmu, spełnia także, równie doskonale, szereg innych funkcji. Bywa dźwigiem i wózkiem widłowym podczas budowy gniazd, bywa sztyletem i bagnetem w powietrznych walkach o terytorium lub w obronie jaj, bywa sygnalizatorem świetlnym głodnej rozdziawionej paszczy pisklęcia, źródłem dźwięku, rezonatorem, grzebieniem, a nawet precyzyjnym manipulatorem, którego używają inteligentne krukowate, gdy ujmują w dziób narzędzie w postaci patyczka lub sznurka.
Ezopowski morał i teoria Darwina przetrwają wieki.
I, jak się okazuje, doskonale uzupełniają się w swej roli edukacyjnej, gdy za model służy typ bezzębnych szczęk obciągniętych rogową powłoką.
Streszczenie naukowe
Ogrody Zoologiczne, oprócz ogromnej roli w zachowaniu światowej bioróżnorodności gatunków, spełniają także misję edukacyjną. W ramach projektów przeprowadzonych w Katedrze Ekologii (badania własne) zrealizowano temat, dotyczący adaptacji organizmów do różnych typów środowisk. Celem edukacyjnym niniejszego tematu było pokazanie studentom ogromnej różnorodności ptasich dziobów, opartych na tym samym planie budowy, a ewolucyjnie przystosowanych do rodzaju pokarmu i środowiska życia. Współpraca Uniwersytetu Śląskiego ze Śląskim Ogrodem Zoologicznym w Chorzowie, a poprzez dr Sabinę Cieślę-Nobis, znakomitego specjalistę do spraw hodowlanych, również z innymi Ogrodami Zoologicznymi z Opola i Poznania, umożliwiła zrealizowanie celów edukacyjnych tego tematu.
Ptasie dzioby to jedyne w swoim rodzaju szczęki zbudowane z tkanki kostnej pokryte rogowymi pochwami, będącymi wytworem naskórka. Zawsze bezzębne, uniemożliwiają gryzienie i przeżuwanie pokarmu. Ogromna różnorodność ptasich dziobów jest przede wszystkim wyrazem adaptacji do różnych sposobów odżywiania się i zdobywania różnego rodzaju pokarmu.
Dzioby ogromnej ilości ziarnojadów czy kuraków chwytają różnej wielkości nasiona oraz różne postaci bezkręgowców lądowych, zwłaszcza owadów. Łabędzie, gęsi, kaczki, których dzioby są swego rodzaju aparatami filtracyjnymi, cierpliwie przecedzają unoszący się w wodzie fito i zooplankton. Aeroplankton to z kolei podstawowy pokarm jerzyków, jaskółek i lelków. Ich dzioby są silnie skrócone, a otwór gębowy szeroki, ułatwiający łowienie owadów unoszących się w powietrzu. Szydlaste dzioby żurawi, bocianów czy czapli służą chwytaniu nie tylko lądowych i wodnych bezkręgowców, ale także ryb, płazów, gadów, gryzoni, a nawet jaj i piskląt ptaków gnieżdżących się na ziemi. Silnie zakrzywione dzioby dziennych ptaków drapieżnych i sów otoczone szlarą, rozszarpują ciała ofiar, na przykład gryzoni i ptaków, zwykle też zadają im śmiertelny cios. Pelikany, o dziobach silnie spłaszczonych, z żuchwą zaopatrzoną w skórzasty rodzaj saka, polują prawie wyłącznie na różnej wielkości
ryby.
Zapewnienie tak dużej różnorodności pokarmowej ptakom hodowanym czy znajdowanym i przynoszonym przez ludzi do Ogrodów Zoologicznych to podstawowy warunek sukcesów hodowlanych. Odchowanie młodych osobników czasem rehabilitacja umożliwiająca ich powrót do natury czy prowadzenie programów reintrodukcji gatunków zagrożonych - to ważne z perspektywy zachowania bioróżnorodności zadania, o których powinien wiedzieć absolwent Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska.