BARBARA TOKARSKA-GUZIK

Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,
Katedra Botaniki Systematycznej;
ul. Jagiellońska 28, 40-032 Katowice
e-mail: barabara.tokarska-guzik@us.edu.pl

Opis popularnonaukowy projektu

Staropolska gościnność nakazuje otwieranie drzwi strudzonym przybyszom. Każe przygotować im posłanie, nakarmić i pozwolić pozostać tak długo, aż ów wędrowiec będzie gotowy do dalszej drogi. Gdy do tego gość jest sympatyczny od pierwszego wejrzenia, staropolska gościnność z obowiązku zmienia się nawet w przyjemność.
Gorzej gdy przybysz czuje się doskonale, nie jest bynajmniej strudzony, ani myśli gotować się do dalszej drogi i wszystko wskazuje na to, że zamierza zapuścić korzenie. A jak inaczej miałyby się niby zachować kenofity?
Kenofit to roślina-przybysz. Wędruje różnymi środkami transportu, drogą wodną, lądową i powietrzną, z pomocą lub bez, czasem nawet na zaproszenie ogrodników. Tam, gdzie przybędzie i napotka sprzyjające warunki - tam zostaje. Pół biedy, jeśli przycupnie skromnie w dogodnej niszy ekologicznej, nie zakłócając równowagi ekosystemu. Gorzej, jeśli zagłusza gatunki rodzime, rosnąc szybciej niż one, ocieniając je, rozcapierzając kłącza i rozłogi na wszystkie strony.
Takich przybyszów jest w polskiej florze dobrze ponad setka. Jedne inwazyjne, zagrażające naturalnemu składowi zbiorowisk roślinnych, inne - nastawione pokojowo. Czy należy je tępić? Botanika jest bezsilna. Najbardziej zaciekli najeźdźcy są nie do wyparcia, odrastając natychmiast po ich skoszeniu lub wyrwaniu. Nie lubią ich rodzimi roślinożercy, nienawykli do egzotycznych dań. Oni sami nie przywieźli ze sobą swych naturalnych wrogów lub pasożytów, choć tu z kolei może należałoby się cieszyć. Są bezkarni i wydają się niczym nieograniczeni.
Gatunki migrują, i rośliny, i zwierzęta. Skutki wprowadzenia obcych gatunków bywają opłakane, jak uczy przykład australijskich królików. Na tym jednak polega siła przetrwania gatunku - nie dać się wykorzenić. Zwłaszcza, gdy nadzwyczajnym wysiłkiem udało się wrosnąć w pokrywę otworu ściekowego.

Streszczenie naukowe

Zakres opracowania mieści się w problematyce dotyczącej synantropizacji szaty roślinnej. Jednym z przejawów tego ukierunkowanego procesu przemian zachodzących na kuli ziemskiej pod wpływem różnych form działalności człowieka, są procesy wymierania jednych gatunków i rozprzestrzeniania się innych, nasilające się w ostatnich stuleciach i przyczyniające się do zmian różnorodności biologicznej w skali regionów, krajów i kontynentów.
Celem badań była rekonstrukcja historii kształtowania się flor nowszych przybyszów synantropijnych zadomowionych na obszarze Polski (kenofitów=neofitów) oraz synteza dotychczasowej wiedzy w tym zakresie. Zamysłem autorki było także ukazanie historii i kierunków badań nad tą grupą roślin obcego pochodzenia z przytoczeniem najistotniejszych opracowań i zagadnień specjalnych podejmowanych przez polskich botaników, które na trwałe wpisane zostały w dorobek nauk biogeograficznych.
Wynikiem podjętych studiów jest opracowanie nowego, uzupełnionego w stosunku do literatury, wykazu dla tej grupy gatunków, poszerzonego o ich charakterystykę ekologiczno-geograficzną. Dotarcie do źródeł historycznych (historyczne/"stare" flory, dokumentacja zielnikowa) umożliwiło zweryfikowanie lub ustalenie pierwszych dat florystycznych (znalezisk) dla poszczególnych gatunków polskich kenofitów. Podjęto również próbę odtworzenia okresów kulminacji napływu i rozprzestrzeniania się kenofitów z ukazaniem zależności od czynników historycznych i geograficznych. Dla wyselekcjonowanej grupy 25 gatunków odtworzono dzieje ich rozprzestrzeniania się na obszarze kraju. Na podstawie zebranych szczegółowych danych o rozmieszczeniu dla 174 gatunków kenofitów przedstawiono typologię ich zasięgów w granicach Polski, a także przedyskutowano hipotezy odnoszące się do głównych czynników wpływających na ich kształtowanie się. Mapy rozmieszczenia dla wielu gatunków zostały uzupełnione; opracowano ponadto 5 nowych. Dokonano próby rekonstrukcji historycznych zmian zasięgów kenofitów wraz ze wskazaniem możliwych dróg ich migracji. Omówiono ponadto tendencje dynamiczne kenofitów z uwzględnieniem czynników sprzyjających opanowywaniu różnych typów siedlisk. Z listy kenofitów wyłoniono tzw. gatunki inwazyjne (propozycja listy inwazyjnych kenofitów dla kraju) jednocześnie inicjując dyskusję nad przyjętymi kryteriami ich selekcji, a także wskazano rejony kraju zagrożone inwazją.