"Ciemiężyca - zmienne oblicze osobliwości naszych gór" "Zmienność wybranych populacji Veratrum lobelianum Bernh. w gradiencie wysokościowym oraz różnych warunkach siedliskowych" Jadwiga Bosek Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody; ul. Jagiellońska 28, 40-032 Katowice e-mail:jagodabosek@gmail.com Szukając odpowiedzi we mgle - ciemiężyca na Muńcule, 2011 Szukając odpowiedzi we mgle - owocujące pędy na Czantorii, 2011

Opis popularnonaukowy projektu

W beskidzkich lasach rośnie niepokojąco użyteczna roślina - botaniczny wykrywacz kłamstw - ciemiężyca zielona. Jej wariograficzne właściwości znali najstarsi góralscy zielarze. Proszek z kłącza ciemiężycy u osoby uczciwej powinien wywołać kichnięcie, co w dawnych czasach oznaczało potwierdzenie prawdziwości słów. Kłamcy na proszek ów mieli być odporni. Tajemnicza roślina z piekła rodem, oprócz kichania wywołuje także silne łzawienie, ślinotok, gwałtowne wymioty, chwiejny chód, ślepotę, zawroty głowy a także znacznie gorsze objawy, opisywane obrazowo w literaturze fachowej z pierwszych lat XIX w. Łatwo się domyślić, że w przypadku przedawkowania, śmierć następuje w wyjątkowych męczarniach. Nic dziwnego, że sok z tej rośliny, jak słynna południowoamerykańska kurara, stosowany był podobno także przez galijskich wojowników do zatruwania strzał. Wystrzegają jej się krowy i owce, gdyż także i one wrażliwe są na szkodliwe alkaloidy wytwarzane przez ciemiężycę.
Niebezpieczne właściwości ciemiężycy potwierdzają także współcześni fitofarmakolodzy, którzy z dużą ostrożnością, gdyż dawka lecznicza jest niebezpiecznie bliska toksycznej, stosują ją w leczeniu niektórych chorób i zakażeń pasożytniczych. Jednak zwyczajni górscy wędrowcy przemierzający beskidzkie szlaki, nie muszą się obawiać - trudno spotkać ją wzdłuż ścieżki, gdyż jest gatunkiem rzadkim, który doskonale się maskuje. Choć na terenach otwartych jest okazałą rośliną dorastającą półtora metra wysokości, to na siedliskach leśnych czai się skromnie wśród innych roślin, nie przekracza tam bowiem trzydziestu centymetrów wzrostu. Ta zdolność do kamuflażu nie zapewnia jej jednak całkowitego bezpieczeństwa. Podlega zatem ochronie ścisłej, zarówno ona sama, jak i jej siedliska.
W dawnym lecznictwie ludowym specyfiki z ciemiężycy stosowano jako "lekarstwo ostateczne", gdy wszystkie inne zawiodły. Dziś stała się obiektem wielu badań farmakologów, botaników, geobotaników i genetyków, starających się odkryć zarówno tajemnice jej zmiennego oblicza, interesujących strategii rozrodczych. Wszystko po to, aby kiedyś w przyszłości nie trzeba było szukać "lekarstwa ostatecznego" dla samej ciemiężycy, gdyby zawiodły dotychczas stosowane metody jej ochrony.

Streszczenie naukowe

W ramach projektu "Zmienność wybranych populacji Veratrum lobelianum Bernh. w gradiencie wysokościowym oraz różnych warunkach siedliskowych" szczegółowym badaniom poddanych jest dziewięć populacji ciemiężycy zielonej. Jest to rzadki gatunek górski, posiadający także stanowiska na niżu. W górach jest komponentem wielu zbiorowisk nieleśnych i leśnych, na niżu pojawia się natomiast głównie w zbiorowiskach leśnych, a w fitocenozach nieleśnych notowana jest sporadycznie. W zależności od typu zbiorowiska, w którym występuje, pędy ciemiężycy wykazują interesującą zmienność morfologiczną. Może się ona rozmnażać generatywnie lub pomnażać wegetatywnie. Badaniami zostało objętych sześć populacji górskich z obszaru Beskidów Zachodnich (trzy populacje leśne i trzy nieleśne) oraz trzy populacje leśne z przyległego niżu (Wyżyna Śląska). W każdej populacji badane jest zróżnicowanie genetyczne (metodą AFLP) i zmienność morfologiczna pędów tego gatunku oraz poddawane są analizie warunki siedliskowym (glebowe i fitosocjologiczne). Głównym celem projektu jest sprawdzenie, czy różnice w zmienności fenotypowej i genetycznej wybranych populacji Veratrum lobelianum są większe pomiędzy grupą populacji górskich i grupą populacji niżowych niż pomiędzy populacjami w obrębie tych grup. Drugim celem jest sprawdzenie, czy istnieją zauważalne różnice pomiędzy grupą populacji górskich leśnych, a grupą populacji górskich nieleśnych spowodowane zróżnicowaniem siedliskowym. Dodatkowym celem jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy stopień zmienności fenotypowej wybranych populacji ciemiężycy zielonej jest powiązany z podobnym stopniem ich zmienności genetycznej. Zostanie podjęta także próba korelacji wszystkich uzyskanych danych, tj. wyników pomiarów biometrycznych, analiz genetycznych i danych na opisujących siedlisko (wyniki analiz glebowych, wysokość n.p.m., dane ze zdjęć fitosocjologicznych). Poznanie zróżnicowania genetycznego populacji rzadkich gatunków roślin, do których można zaliczyć także Veratrum lobelianum, pozwala na poszerzenie wiedzy na temat bioróżnorodności naszego kraju i Europy Środkowej, a dzięki temu umożliwi jej lepszą ochronę. Badania nad genetycznym, morfologicznym i siedliskowym zróżnicowaniem populacji gatunków górskich mających stanowiska na niżu przyczynią się do poszerzenia wiedzy w dziedzinie ekologii i biogeografii. Będą one także miały znaczenie dla poznania stopnia zmienności genetycznej gatunków posiadających zdolność pomnażania wegetatywnego. Ponadto wiedza o zróżnicowaniu genetycznym populacji gatunku zajmującego różne położenia n.p.m. i różne siedliska pozwoli na lepsze zaplanowanie ochrony jego stanowisk.

Komitet Organizacyjny

Sponsorzy

Patronat honorowy

Leszek Jodliński
Dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach

Zygmunt Łukaszczyk
Wojewoda Śląski

Jan Malicki
Biblioteka Śląska

Piotr Uszok
Prezydent Katowic

Adam Matusiewicz
Marszałek Województwa Śląskiego

Patronat medialny