"Mniszek pieniński - niezwykły "brat" dmuchawca" "Badania embriologiczne i cytologiczne nad endemitem Pienin - mniszkiem pienińskim Taraxacum pieninicum Pawł." Bartosz Płachno Uniwersytet Jagielloński, Zakład Cytologii i Embriologii Roślin, ul. Grodzka 52, 31- 044 Kraków e-mail: bartek78pl@poczta.onet.pl "Dmuchawce i tylko wiatr...." - Aparat lotny niełupki mniszka pienińskiego Taraxacum pieninicum Pawł. reliktu trzeciorzędowego Pienin. Zdjęcie wykonano w Laboratorium Mikroskopii Skaningowej z Emisją Polową i Mikroanalizy, Instytucie Nauk Geologicznych UJ; elektronowy mikroskop skaningowy z emisją polową (z zimną katodą) firmy HITACHI, model S-4700, 7V2012 Kraków

Opis popularnonaukowy projektu

W Karpatach, jednym z największych łańcuchów górskich Europy, wyróżnia się pasmo Pienin - stosunkowo niewysokich gór leżących na pograniczu Polski i Słowacji. Spośród licznych polskich i słowackich pasm wokół wyróżnia je wiele: budowa geologiczna, klimat - przyjemny, raczej słoneczny i z niewielką ilością opadów, a także uroki krajobrazu. Może właśnie dzięki temu w Pieninach, na stosunkowo niewielkim obszarze, spotkać można tak wiele gatunków reliktowych i endemicznych. Spośród nich największą sławą cieszy się motyl niepylak Apollo, jednak niemal każda grupa roślin i zwierząt zamieszkujących okolice wokół Trzech Koron może kryć w swych szeregach rzadkich, zagrożonych lub krytycznie zagrożonych przedstawicieli flory i fauny.
Wśród roślin tych gór gatunkiem szczególnie godnym uwagi jest mniszek pieniński. Bliski krewny znanego wszystkim ze wszystkich niemal krajobrazów Polski mniszka lekarskiego - wszędobylskiego żółtego kwiatka, który opanowuje trawniki, nieużytki, przydroża, szczeliny w chodniku, a nawet murki i rynny. Jego pieniński krewniak, tymczasem, uznany został za wymarłego po tym, jak po nawalnych deszczach oderwał się blok skalny, niszcząc pierwotne miejsce jego występowania. Zachowały się jedynie okazy zielnikowe. Byłoby niepowetowaną stratą, gdyby ten niezwykle cenny, prawdopodobnie najstarszy, trzeciorzędowy relikt i endemit zniknął z Pienin bezpowrotnie. Okazy cennego mniszka znaleziono jednak ponownie, w trudnodostępnych miejscach ścian masywu Trzech Koron - i tylko tam. Rośliny, odporne na trudne górskie warunki, letni upał i niedobór wody, wspięły się powyżej 960 m n.p.m. i tam, rozmnażając się płciowo, co wśród mniszków jest rzadkością, tworzą nową populację. Nie oznacza to jednak, że niebezpieczeństwo minęło. Status mniszka pienińskiego pozostaje wciąż jako krytycznie zagrożony.
Badania nad mniszkiem pienińskim trwają. Może uda się zachować cenny gatunek w górach, w których dzielna roślinka ma swoje stanowisko od co najmniej 2 milionów lat. Oby osuwanie się skał, które od trzeciorzędu musiały już wielokrotnie zakłócać spokój pienińskiego endemitu, było jedynym, co zagrozi jego populacji. Z tym bowiem zagrożeniem mniszek, jak dotychczas, sobie poradził.

Streszczenie naukowe

Celem projektu jest przeprowadzenie badań embriologicznych, morfologicznych i cytologicznych nad endemitem Pienin - mniszkiem pienińskim (Taraxacum pieninicum Pawł.). Gatunek ten jest najciekawszym i prawdopodobnie najstarszym endemitem pienińskim (relikt trzeciorzędowy). W Karpatach polskich gatunek krytycznie zagrożony, a w Polsce uważany za krytycznie zagrożony lub nawet za gatunek krytycznie zagrożony - wymierający. We florze Polski jest uważany za jeden z nielicznych seksualnie rozmnażający się gatunków Taraxacum. Badania kariologiczne wykonane w poprzednim wieku wykazały, że jest to gatunek diploidalny (2n = 16). Po zniszczeniu locus classicus gatunek ten przez wiele lat był uznawany za wymarły.
Badaniami objęto zarówno okazy zielnikowe pochodzące z klasycznego miejsca występowania gatunku (locus classicus), zebrane przez prof. Bogumiła Pawłowskiego w 1922 roku jak i rośliny pochodzące z współcześnie zebranych nasion. Ponieważ dostępne dane cytologiczne i embriologiczne pochodzą wyłącznie z roślin zebranych z nieistniejącego locus classicus, istnieje potrzeba sprawdzenia zarówno liczby chromosomów jak i modelu rozmnażania roślin z odnalezionego nowego stanowiska mniszka pienińskiego. Badania nad Taraxacum pieninicum Pawł. są częścią dużego projektu naukowego: "Struktura genomu agamicznych i seksualnych przedstawicieli rodzaju Taraxacum w świetle badań kariologicznych, cytogenetycznych i molekularnych" grant Narodowego Centrum Nauki nr. N N303 807940.

Komitet Organizacyjny

Sponsorzy

Patronat honorowy

Leszek Jodliński
Dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach

Zygmunt Łukaszczyk
Wojewoda Śląski

Jan Malicki
Biblioteka Śląska

Piotr Uszok
Prezydent Katowic

Adam Matusiewicz
Marszałek Województwa Śląskiego

Patronat medialny