"¦wiadkowie przekraczania granic" "Delimitacje polsko-litewskie w latach 1492-1565/1566. Preliminaria, organizacja pracy i techniki procedowania komisji granicznych" DOMINIK SZULC Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa e-mail: rocznik.ltg@interia.pl Krzy¿, nawet o nietypowym kszta³cie, zawsze sakralizowa³, zabezpiecza³ przed naruszeniem miejsca i obiekty, takie jak punkty i znaki graniczne; g³az ze wsi Branica Suchowolska, 21 listopad 2015 r.

Opis popularnonaukowy projektu

Zakazany owoc zawsze smakuje najs³odziej. Do najwiêkszych pokus nale¿y przekraczanie granic, zw³aszcza tych, których przekraczaæ nie wolno. Nie dotyczy to tylko wstêpowania w obszary tabu, czy siêgania, gdzie wzrok nie siêga. Od pocz±tku istnienia gatunku przekorna ludzka natura pcha³a zawadiaków i awanturników do wkraczania na terytoria zajête i strze¿one przez inne wojownicze natury. Wraz z rozwojem ludzkich spo³eczno¶ci konieczno¶æ wytyczania obszarów, na które nie mia³ wstêpu nikt nieproszony, stawa³a siê coraz bardziej istotna. Od czasów staro¿ytnych barwne plamy oznaczaj±ce terytoria pañstw zmienia³y siê jak w kalejdoskopie. W ¶lad za zwyciêskimi przemarszami wodzów i ich wojsk, zwiêksza³y siê zasiêgi ich pañstw, a mala³y obszary ziem nale¿±cych do zwyciê¿onych. W wyniku paktów i przymierzy przez stulecia wytyczano wci±¿ nowe, nieprzekraczalne granice. Przerywana linia na mapie wydaje siê jednoznaczna. Jednak to przekroczenie tej mniej wyra¼nej, bo gin±cej w krajobrazie, mo¿e wywo³aæ deszcz strza³ z ³uków jej obroñców. Podobnie, jak opisy w opieczêtowanych umowach, wa¿ne jest oznaczenie przebiegu granic w terenie. Gdy dwóch terytoriów nie dzieli rzeka lub ³añcuch górski, narasta konieczno¶æ oddzielenia ich w inny jednoznaczny sposób. Mo¿e nim byæ, i by³o w istocie, umieszczanie g³azów granicznych na styku ziem.
Do dzisiejszego dnia g³azów takich pozosta³o niewiele. W miejscach, gdzie mo¿na je jeszcze spotkaæ, dawno ju¿ nie przebiega ¿adna miêdzypañstwowa granica, zmieciona przez wiatry historii. Trudno wiêc im dzi¶ przypisaæ tak istotna niegdy¶ funkcjê. Jedynie badania napisów i symboli w powi±zaniu z przedwiecznymi mapami pozwalaj± siê domy¶liæ ich pierwotnej roli. Bardzo wiele z nich zginê³o bez ¶ladu, gdy przemie¶ci³y siê strefy wp³ywów dawnych s±siadów. Gdy po wielu dziesiêcioleciach nikt ju¿ nie domy¶la³ siê ich dziejowej roli, sta³y siê materia³em konstrukcyjnym w budowie dróg czy fundamentów. Tym cenniejsze i warte opisania i zachowania s± te, które by³y i s± do dzisiaj obserwatorami ludzkiej natury, d±¿±cej do przekraczania granic.

Streszczenie naukowe

Celem projektu jest rekonstrukcja procesu wyznaczania (delimitacji) granicy pañstwowej w przesz³o¶ci na przyk³adzie granicy polsko-litewskiej w XV-XVI w. Proces ten gruntownie orga-nizowano, w tym ustalano technikê wytyczania granicy i jej oznaczenia. W XVIII w. kilkukrotnie wspominano "dawne" kamienne znaki graniczne miêdzy ziemiami lubelsk± (Królestwo Polskie) a brzesk± (Wielkie Ksiêstwo Litewskie). Chodzi³o tu o napisy i rysunki ryte w g³azach polodow-cowych, których wiêkszo¶æ zniszczono ponad 100 lat temu wykorzystuj±c do brukowania dróg. Tym wiêksza warto¶æ tych zachowanych. G³azy te wykorzystywano poprzednio jako znaki graniczne w zwi±zku z ich wytrzyma³o¶ci± na zniszczenie. Z ³atwo¶ci ± bowiem niszczono inne znaki jak drzewa z rytymi symbolami oraz kopce. Tego typu przejawy kultury materialnej s± dzi¶ rzadko spotykane, a te bêd±ce przedmiotem moich badañ, s± jedynymi które mo¿na powi±zaæ z polsko-litewskimi sporami granicznymi. Interesuj±ce wydaj± siê nie tylko t³o powstania i wyko-rzystania tych znaków, ale tak¿e ich cechy fizyko-mechaniczne, decyduj±ce o mo¿liwo¶ci ich wykorzystania na potrzeby ludzi. Jednym ze szczegó³owych celów projektu jest zatem udoku-mentowanie (sfotografowanie i opisanie) zachowanych g³azów granicznych. Dotychczas g³a-zów takich odnalaz³em cztery. Kierowa³em siê przekazem ¼róde³ pisanych oraz informacjami miejscowej ludno¶ci, które weryfikowa³em podczas wypraw terenowych. Zarejestrowanie i opisanie g³azów daje mo¿liwo¶æ uzyskania nowej wiedzy nie tylko o dziejach nie istniej±cych granic, ale tak¿e zainicjowania mapy polskich g³azów polodowcowych, któr± jak dot±d nie dysponujemy. W wyniku podjêtej przeze mnie wspó³pracy ze s³u¿b± konserwatorsk± ustalili-¶my, ¿e dokonana analiza historyczna g³azów daje powody dla objêcia ich ochron± prawn±. Kulturowe, a nie tylko geologiczne znaczenie tych g³azów by³o tak¿e wielkim zaskoczeniem dla miejscowej ludno¶ci.

Komitet Organizacyjny

Współpraca

Sponsorzy

Patronat medialny